هست ات یک روچی یک روزگاری و هست ات یک کلّگی دورین . ای کلّگَی یک کِرّیا ، یک دهکانی هست ات که آییا شپ و روچ وتی زمینانی سرا کار کُت. آییا وتی زمین گون گوکان ننگار کت انت. اگر آیی یک جاهی روگیگ ات ، گرا وتی اسپی زین کت و رهادگ گپت. آییا لهتی پس و مُرگ هم هست ات. همی سَوَبا آییا یک دارین پیتیی جور کتگ ات و یک کرِّیا ایر کتگ ات و وتی اسپ و گوکانی کاه و کدیم وپه مرگان دانی ایر کتگ انت.
بلَی دور بدل بیت انت دهکانا وتی اسپ، گوک، پس و مُرگ بها کتنت. آییا وتی زمین گون تراکتورا ننگار کتنت ، آییا په وتی رو و آیا، سواری ماشینی زورتگ ات. آییا دارین پیتی هچ پیما کارمرز نکت و ای هُردین بَچلُکانی هر روچ لیبجاه بیتگ ات.
مدّتی رند بچلکان هم دن و شهرانی لیب یله کت و دگه دهکانَی زمینانی سرا نشُتنت . ، بلکین وتی لوگانی تها نشت و گون اتاری و دگر ور ورین تی وی گیمان دلگوش بیت انت . چد و رند هچ کس دارین پیتیَی نیمگا نشت . پیتی دپ بری گواتا پچ کت و بری بند .
یک روچی یک نرین مُشکی لاپَی شوهاز ات و سری مان همی پیتیَی کرّ و گوران کپت و گون مادگین مشکی که آ هم لاپا شوهازا ات دیکی وارت . ای مادگین مشکَی شومزین چم و اسپتین پوست هنچو شوک و دولدار ات انت که نرین مُشکَی هوش چه سرا شت . آهان گون یکّادگرا گپ و تالی کت و پجّار بیت انت و دمانی رند هوریگا لیبا لگت انت. لیب کنان و لیب کنان آهانی سر پیتیَی تها کپت ، بلَی آهان هچ سار نیست ات و چه گلا بال ات انت.
اناگها یک ترندین گواتی کش ات و پیتیَی دپیگ گون مزنین تواریا بندگ بیت. هر دویین مشکان چه توارا تُرسِت و هر یکیا وتا یک کنجیا چیر دات. رندترا آهان تهاریَی توکا یکدگرا شوهاز کت و در گپت،بلَی در کپگَی راه اِش هچ نیمگا ندیست . آهان زانت که پیتیَی تها بندیگ بیتگ انت و سکّ باز نگران بیت انت . شرین گپ اش ات که مشکانی وراکی پیتی تها هست ات و آهان شدیگی نَکشِّت.کم کم آهان آدت کت و یک هورین زندی بنگیج اِش کت. دیری نگوست که آهان بازین چکّ و چوریگی بیت و گل و شادان بیت انت . آهان پهک شموشت که چه پیتیا دن یک دگه دنیایی هست انت و رژن و روشناییی هست.سالانی سال گوست انت و مشکانی زندَی تها هچ پیمین بدلییی نیاتکگ ات. آهان گون پیتیَی تهَی تهارین و بی چست و ایرین زندا هیل کتگ ات و ای زانت و پهم هم نیست ات که په زندَی گوازینگا دگر ور و پیم بیت کنت . آ دوین مشکان که رژن و روشنی دیستگ ات پبر بیتگ و مرتگ ات انت. بلَی هنچوش که گوشنت هچ چیز ابدمان نه انت و روچی نه روچی زلور هر چیز بدل بیت. گرا مشکانی بی چست و ایر ین زندَی تها یک مزنین اری کپت. ای ارَی سوب ایش ات که یک هُردکین مشکیا رند په رند چه مستر و کماشین مشکان هنچین جست کت که کماشین مشکان هچ دابین پَسوی نیست ات. هبرَی بندا هردکین مشکا جست کت : بارین دن چه ای پیتیا دگر دنیایی هست . بارین دن چه ای پیتیا دگر مشک هست ؟ اگان هست آیانی زند چون انت؟ بارین چه ای پیتیا در کپگ بیت؟ و دگه بازین همی ورین چست و پرس که هچ کسا پسو دات نکت انت . چوناهی کسا هم نزانت انت پرچی که آ دوین مشک مرتگ اتنت آهان گون هچ کسا، روچ و روژنَی باروا گپ نکتگ ات .
مستر و کماشین مشک باز رندا هردکین مشکَی بازین جستان نگیگ بیت انت. پرچی که آهان په وتا نامی در کتگ ات و مشکانی زانوگر و کواس زانگ بیت انت. بلَی هردین مشکَی چستانی جوابش نزانت انت . ای بی جوابیا دگر بازین مشکی هم دو دل کتگ ات و کماشی مشکانی گپانی منّگا هب نه ات انت .
ای روگ ات که دگر اری به بیت بلَی کماشین مشکان زوت زوتا هکم دات که هچ کسا هک نیست گون هردکین مشکا گند و نند و گپ و تران بکنت و جار اش جت که هردکین مشک گنوک انت.
چوناهیا هردین مشکا پیسرا هم بازین هبّ و واهگی په دگرانی مچلس و دیوانا نیست ات بلَی چد رند آ پهک تهنا بیت و آییا بازین وراک هم نه وارت . آ چه وتی بازین پگر و کم وراکیا سک لاگر بیتگ ات. هردین مشک مدام رژن و روشنیَی باروا و چه پیتیا دن دگه دنیاییَی باروا پگر کت . آییا یک کُنجی گچین کتگ ات و ای سر و آ سر شت و آتک.
چه ای هالاتان بازین مدّتی گوست و مشک بازین رو آیان پیتیَی دار هما جاگاها چیکّینتگ ات و پهک نازرک کتگ ات. یک روچی چه همی چیکّتگین جاها اندازه سیچّینی سری یک تُنگی زاهر بیت و چه همی تونگا روچَی برانزی پیتیَی تها آتک. وهدی که هردین مشکا روچَی برانز دیست. آیی هیران و هبکه بیت بلَی آییا زانت که ای یک نوکین چیزّ‍ی و سکّ باز گَل بیت. آیی گون وتی نزورین دست و پادان هردکین تونگَی کِرّ و گوران کؤچَگا لَگّت و تونگی کدر وتی جونا مزن کت. و اشتاپ اشتاپا چه پیتیا در آتک.
آ دگر مشکان هچبر هردین مشکَی نیمگا نه چار ات و همی سوبا آهان نه دیست که هوردکین مشک چه پیتیا در کپت. وهدی که آهان سار کت و هردین مشک اِش شوهاز کُت گرا هما تنگ اِش دیست. آهان مستر و کماش هال دات انت که هردکین مشکا پیتی تُنگ کتگ و در کپتگ. مستر و کماشان زوت زوتا هکم دات که تنگ بندگ ببیت . پیش چه تونگَی بندگا دگر لهتی مشکا لوتِت که چه پیتیا در بکپنت بلَی کماشان آهانی جَنَگ و بندی کنگَی هُکم دات. رند ترا آهان جار جت که شر زاننت که دن چه پیتیا هچ نیست انت و هردکین مشک یک دو روچَی تها چه شُد و تُنّا مریت . هور گون ای جارا هُکم دیگ بیت، که هچ کسا هک نیست انت هردکین مشکَی زندَی باروا، جستانی باروا، و در کپگَی باروا گپ بکنت.
آهانی دنیا چش تینّا سیاه ات. پدا هم آهان نه لوتت که آ هالات بدل ببنت . بلَی هردکین مشکا وتی پسو رستنت و آییا دن چه پیتیا گون روچَی روشناییا، گلانی زبادین بُوا ، کورانی تچوکین آپا و گون شپانی پر استارین آزمانا نوکین زندی بنگیج کت.
نوهان بلیده - ساربوگ
کشورهای مختلف جهان زبانها و گویشهای رایج در کشورشان را نشانه غنی بودن فرهنگ خود میدانند و از معرفی آن زبان یا لهجه خاص به جهانیان از هیچ کوششی دریغ نمیکنند شناساندن آداب و رسوم هر قوم و ملتی میتواند نمایانگر تاریخ آن قوم و ملت باشد .علاوه بر این کشورهایی در جذب گردشگر موفق بوده اند .که از شناساندن آداب و سنن جوامع خود به جهانیان دریغ نکرده اند متاسفانه در ایران مسئله کاملا متفاوت است حکومت جمهوری اسلامی ایران زبانهای زنده کشورمانند بلوچی,کردی,عربی . ترکمنی و آذری را گویشهای محلی می نامد هدف از به کار بردن گویش محلی به جای این زبانهای زنده میتواند معرفی کردن زبان فارسی به عنوان تنها زبان زنده ایران به جهانیان باشد .البته این سیاست رژیم متاسفانه با پیشرفت هایی همراه بوده است بطوریکه اکنون زبان بلوچی با کلمات فارسی (گجری)زیادی آمیخته شده است.این کلمات را میتوان به عنوان خطری بسیار بزرگ برای زبان بلوچی به حساب آورد. خوشبختانه هموطنان کرد اهمیت فراوانی برای زبانشان قائل میشوند اغلب سخنرانان کرد در سخنرانی هایشان از زبان کردی به جای زبان فارسی استفاده می کنند متاسفانه در بلوچستان کسی توجه زیادی به این خطر بزرگ نمیکند علماء بلوچ همواره در سخنرانیهایشان زبان فارسی را بر زبان مادری خودشان ترجیح میدهند آنها دلیل سخنرانی خود به زبان فارسی را عدم درک زبان بلوچی توسط حاضران در جلسه عنوان می کنند. زبان . لباس و سنی بودن از افتخارات ما بلوچهاست چرا باید به خاطر حضور یک برادر افغانی یا فارس که به زبان فارسی تکلم میکند. دریک جلسه چند هزار نفری مثل نماز جمعه سخنرانان ما زبان اکثریت(بلوچی)را بر زبان فارسی ترجیح دهند؟
به نقل از آژانس خبری تفتان
الفبای زبان بلوچی رایج در پاکستان شامل حروف زیر است:
ا ء ب پ ت ٹ ث ج چ ح خ د ڈ ذ ر ڑ ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن ں و ه ی ے
حروف صدادار کوتاه
حروف صدادار کوتاه عبارتند از فتحه (زبر)، کسره (زیر) و ضمه (پیش) که در نوشتن حذف میشوند.
فتحه "a" پس pas گوسفند
کسره "e" پس pess پدر
ضمه "o" پرpor خاکستر
حروف صدادار بلند
آا á آپ áp آب ، گوات gwát باد
ای i زی zi دیروز
او u زوم zum عقرب
ú گوک gúk گاو، لوگ lúg خانه
í دیم dím صورت
اصوات مرکب
ey/ay " کیل" پیمانه ( kayl یا keyl )
ay/ow " جور" زهر ( jowr یا jawr )
تشدید
اگر در کلمه ای حرفی دوبار پهلوی هم قرارگیرد، یکی را حذف کرده و بالای دیگری علامتی که تشدید نامیده میشود، میگذارند. تشدید نیز همانند فتحه، کسره و ضمه در نوشتن حذف میشود.
سکون
علامتی شبیه دایره (ه) که بالای حرف ساکن میگذارند. فقط در سیستم املایی "سید هاشمی" و در اول کلمات بکار میرود.
منبع اطلاعات در مورد سیستمهای املایی بلوچی در پاکستان کتاب کرینا جهانی (٨٩) میباشد و در مورد سیستمهای فعلی املایی اطلاعات دقیقی دردست نیست. هرچند که ظاهراً تغییرات رادیکالی ایجادنشده است، ولی بهتر است که این بخش را بعنوان تاریخچه ای هرچند کوتاه از خط بلوچی پنداشت. کرینا جهانی (٨٩) سیستمهای املایی را در چند طیف و بشرح زیر بررسی می نماید:
١- سیستم املایی سیدهاشمی
ء ء ء ء
همزه در سیستم سیدهاشمی به چهار شکل متفاوت بکار میرود:
١- همزه (بدون علامت)
٢- همزه فتحه ای (با علامت فتحه روی همزه)
٣- همزه کسره ای (با علامت کسره زیر همزه)
٤- همزه ضمه ای (با علامت ضمه روی همزه)
خلاصه قواعد این سیستم بشرح زیر است:
- " ث، ح، خ، ذ، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق" از حروف الفبای بلوچی حذف میشوند.
املاء کلمات عربی بجز اسامی عربی حفظ نمیشود (نقض قاعده قبلی)
- پسوند ء (همزه فتحه ای) á برای اسم، مصدر، ضمیر، قید و حروف اضافه که معمولا بعنوان علامت مفعولی استفاده میشوند، بکار میرود. مثال:
کتاب ء بیار "کتاب را بیاور". ولی سیدهاشمی معتقد است که ترء " تورا"، شمارء "شمارا"، مارء "مارا" از این قاعده پیروی نمیکنند و باید بصورت "ترا، شمارا، مارا" نوشته شوند.
- ء (همزه کسره ای) بعنوان علامت ملکی: شپ ء نیم، نیمه شب.
- یای نسبت در ماتی زبان " زبان مادری".
- ے / ئے بعنوان علامت نکره ، مردے "مردی" ، ورنائے "جوانی".
- ئے شناسه فعل (دوم شخص مفرد)، تو روئے "تو میروی" تو ئے "تو هستی".
- ئے (همزه کسره ای) بعنوان علامت ضمیر پیوسته سوم شخص مفرد. مثلاً " ڈگارئے کشت" زمین را کاشت. هرچند که " ڈگارئے" در بعضی لهجه ها بصورت " ڈگاری" تلفظ میشود ولی بنظر وی از آنجاییکه "ی" قبلاً بجای "یای نسبت" بکارگرفته شده، فرم " ڈگاری" مناسب نیست.
ء (همزه ضمه ای) بجای "و" در "من ء تو" من و تو.
- اے (علامت فتحه روی الف) ، حرف ندا
- اے (علامت کسره زیر الف) ، علامت ضمیر اشاره، "اے مرد" این مرد
- یں، پسوند صفت، "سهریں سوپ" سیب سرخ
- اں علامت جمع، "کتاباں" کتابها. در حالت جمع علامت مفعولی ء (همزه فتحه ای) حذف میشود. مثال: "کتاب ء بوان" کتاب را بخوان ولی "کتاباں بوان" کتابها رابخوان.
- شناسه فعل (اول شخص مفرد) "اں" به فعل می چسبد، مانند شتاں رفتم ولی سایر شناسه ها جدانوشته میشوند، ازجمله در "شت انت" یعنی رفتند.
- علامت فعل امر و نفی به فعل متصل است، "بوان" bewán بخوان، "موان" mawán نخوان.
- گذاشتن علامت سکون بر روی حرف اول کلمه اگر دو حرف بیصدا در اول کلمه واقع شوند. باید توجه داشت که این قاعده فقط برای حرف اول کلمه صدق میکند و به سایر بخشهای کلمه تعمیم داده نمیشود. ابداع این روش بخاطر آنست که در بلوچی دو حرف بیصدای متوالی میتوانند در اول کلمه واقع شوند مانند "برات" brát برادر، "ترند" trond تند، سریع. امری که در فارسی اتفاق نمی افتد.
٢- سیستم املایی اکبر بارکزهی
تمام کسانیکه مخالف وجود همزه در املای بلوچی و خواهان بازگشت به سیستم املایی فارسی و اردو میباشند در این طیف قرار دارند از جمله اکبر بارکزهی و عبدالصمد امیری.
ویژگیهای این سیستم:
- سه علامت همزه فتحه ای، کسره ای و ضمه ای حذف شده و بجای آن "ا، ئے، و" بکار گرفته میشود.
- ے علامت اسم نکره است. مثال: "مردے" مردی.
- از "ئے" برای شناسه فعل (دوم شخص مفرد) استفاده میشود، مثال: "آتکئے" آمده ای.
- ی علامت ضمیر پیوسته (سوم شخص مفرد) است، مثال: "کتابی برت" کتاب را برد.
٣- سیستم املایی آزات جمالدینی
این سیستم که درواقع ترکیبی از سیستم سیدهاشمی و سیستم بارکزهی است، بجز در "ماهتاک بلوچی ١٩٥٦" و در جلد دوم کتاب "بارکر و مینگل"، هیچگاه بصورت منسجم مورد استفاده قرار نگرفته است.
مشخصات این سیستم:
- املاء کلمات عربی حفظ میشود.
- ء (همزه فتحه ای) علامت مفعولی برای اسم، مصدر و ضمیر است ولی بعد از قید و حروف اضافه "ا" بکار میرود.
- ء (همزه کسره ای) همانند سیستم سیدهاشمی بعنوان علامت ملکی بکار میرود.
- ے / ئے بعنوان علامت نکره، پسوند فعل (دوم شخص مفرد)، علامت ضمیر سوم شخص مفرد بکار میرود.
- "و" همانند فارسی حرف ربط است.
- نون غنه "ں" بکار میرود.
- در ماهتاک بلوچی (١٩٥٦) "ئت" هست و "ئنت" هستند بجای "ات" و "انت" بکاررفته اند.
٤- سیستم املایی گل خان نصیر
املاء بکار گرفته شده در کتابهای شعر گل خان نصیر با یکدیگر متفاوتند. در کتابهای "شپ گروک" و داستان "دوستین شیرین" املاء کلمات عربی تغییر میکند. همزه فتحه ای و کسره ای بشیوه سیدهاشمی بکارمیروند ولی بجای همزه ضمه ای "واو" فارسی بکارگرفته میشود و ضمایر به ریشه فعل متصلند.
- در کتاب "حمل ء جیند" گرایش به استفاده از "ئت" at "هست" و "ئنت" ant "هستند " بجای "ات" و "انت" مشاهده میشود.
در کتاب شعر "گرئند"، وی سیستم جدیدی ارائه میدهد که خلاصه آن بشرح زیرمیباشد:
- بکارگرفتن "ک ه" و "گ ه" بجای "خ" و "غ" همانند انگلیسی و معتقد است که در برخی نقاط بلوچستان این حروف چنین تلفظ میشوند.
- نوشتن مصدر "جنگ" janag "زدن" بصورت "جنئگ" تا با "جنگ" jang اشتباه نشود، همچنین تغییر کلمه "کنت" kaneyt میکنید به "کنهت" تا از "کنت" kant "می کند"، متمایز شود.(کرینا جهانی، صفحه ١٢٧).
خط بلوچی طبیعتاً تمامی مشکلاتی را که خط فارسی دارد و در بخش اشکالات خط فارسی بررسی شد، در بر دارد. علاوه براین:
الف- دو حرف صدادار balúč) ú) و dím) í)"صورت" بلوچی که در فارسی وجود ندارند و در سیستمهای مختلف املایی بلوچی با حروف "ی" و "واو" نوشته میشوند. بنابراین حرف "ی" به شش و "واو" به پنج شیوه مختلف تلفظ میشوند. مثال:
صدای "ی"
١- حرف صدادار i در "زی" zi دیروز
٢- حرف y درتیار tayár آماده
٣- بجای ey/ay در میل meyl
٤- "ی" در انتهای اسامی عیسی isá، موسی musá و ... بجای صدای الف.
٥- حرف صدادار í در پیتاپ pítáp آفتاب
٦- بجای ey/ay در آخر کلمه در سیستم سیدهاشمی مانند: "تو ئے" tow ey تو هستی، "شمئے کتاب" šomey ketáb کتاب شما
صدای "و"
١- ضمه "o" در کلمه "دو" do دو
٢- حرف صدادار "او" u در "زوم" zum عقرب
٣- حرف "و" w در "ورگ" warag خوردن
٤- بجای ow/aw در "جور" jowr/jawr زهر
٥- حرف صدادار ú در "لوگ" lúg خانه
ب- جدا یا پیوسته نوشتن شناسه های شخصی به فعل
ج- جدا یا پیوسته نوشتن ضمایر به اسم ، قید، حرف اضافه و ..
د- تمایز مصدر با اسم بعنوان مثال janag با jang چون هردو یکسان نوشته میشوند "جنگ". پیشنهاد گل خان نصیر این بود که مصدر بصورت "جنئگ" نوشته شود.
ه- همزه (کسره ای، ضمه ای و فتحه ای) در استاندارد یونی کد وجودندارند.
Eaasys on Balochistan: A Book Review
Several years ago, I wrote some notes as a part of a coursework about the Baloch in
Shastuni Baloch
http://balochinames.blogspot.com
***
Name of the book:
Essays on Baloch National Struggle in
Author: Janmahmad
Publisher: Goshe-e-Adab ,
Mr Janmahmad’s book “Baloch National Struggle” is probably one of the rare books, which covers a wide range of information about Baloch people’s struggle, their culture, language and history.
Mr Janmahmad<!--[if !supportFootnotes]-->[1]<!--[endif]-->, who was an assistant commissioner in Balochistan’s provisional administration, had access to various administrative and state’s documents in addition to a great deal of published and unpublished material belonging to individuals and socio-political organisations in Eastern part of Balochistan, now a province in Pakistan.
Having given an introduction on Balochistan and its people, the author discusses the concept of ‘nationalism’ and the ‘right of self-determination’. Janmahmad further explains the fragility of “Ideology of Pakistan” and the concept of “Muslim Nation”. He argues that Muslims belong to many different nationalities; and they can not, therefore, be regarded as a “single nation”. He strongly believes that the state of
Although the book covers a variety of detailed information, Janmahmad seems not to be a truly independent minded writer; and in my view, his bias views would damage his great work of research. He frequently refers to the remarks given by the Baloch veteran leader, the late Ghous-Baksh Bizenjo, especially to justify and confirm the views of the late Mr Bizenjo. Mr Bizenjo was a great player in the politics of Balochistan in 20th century, but in hindsight, an author ought to express the historical events with a critical eye without being drawn to sentimental favouritism.
Janmahmad praises the [former]
Mr Janmahmad gives a very detailed picture of the Baloch in eastern Balochistan, but his books lacks such a picture about events and history of Western part of Balochistan in
Janmahmad’s “Esays on Baloch National Struggle” is undoubtedly a valuable work which provides the reader with a nice collection of references and a selected bibliography about Balochistan. The book has also a modern layout and a good ‘index’, which helps the reader to use the book more conveniently. Janmahmad’s Essays is a valuable book; and it is recommended for every one who is interested in Balochistan’s affairs to read it.
Shastuni, August 2007
اولین دوره قابل ردیابی شعر بلوچستان به دوران معروف به عصر "چاکر" اول بر می گردد که قدمتی تقریبا هزار ساله دارد. در این دوره عشایرکوههای بلوچستان بدون حضور طبقه های فعلی جامعه مانند حاکم و روحانیون مذهبی و با آزادی عمل ناشی از ضعف نظارت حکومت مرکزی به جولان دادن مشغول بوده و جنگ و ستیز های خود را در قالب شعرهای حماسی و رجز خوانیهای منظوم ثبت و ضبط می کردند.
اشعاری از شاعرانی چون " بی بکر" و " شولان" از آن دوره به جا مانده است که نشان می دهد وزن عروضی در آن مقطع چندان مورد توجه نبوده و و جود ریتم و آهنگ مناسب برای شاعران کفایت می کرده است.
دوره دوم شعر و شاعری گویا با گسترش روستا نشینی آغاز شده است که طی آن عده قابل توجهی از افراد با سواد که به اصطلاح " ملا" نامیده می شدند (معادل میرزا در زبان فارسی) پرچم داران و موتور محرک ادبی جامعه بوده اند.